AFROFUTURISME IN DE POLDER

In 2024 is afrofuturisme een bekend verschijnsel, herkenbaar in mainstream videoclips van Beyoncé en Hollywood films als 'Black Panther' en 'Wakanda Forever' uit 2022. Maar wat betekent afrofuturisme eigenlijk? Is het een beweging, stijl, filosofie of genre? Dit artikel verkent de verschillende lagen van het complexe en invloedrijke concept van afrofuturisme, met specifieke aandacht voor de betekenis van afrofuturisme in de context van het theater van Made in da shade, MC en RIGHTABOUTNOW INC.

Wat is afrofuturisme?

Platenhoes voor Mothership Connection ontworpen door Karl Leidsman ism Dlicious Ink (2003). Bron: RAN Archives. 

Afrofuturisme is een brede verzamelnaam voor werk dat toekomst, heden en verleden heruitvinden vanuit het perspectief van de Afrikaanse diaspora. Anno 2024 omschrijven we het als een culturele stroming die de grenzen van de realiteit uitdaagt en herschrijft, geschreven door muzikanten, kunstenaars, schrijvers, filosofen, mode-iconen, filmmakers, kostuum- en decorontwerpers, acteurs, activisten en academici die een wereld verbeelden waar culturele en raciale grenzen niet alleen vervagen, maar compleet herzien worden.

De term is pas in 1993 bedacht door Amerikaanse publicist en cultuurcriticus Mark Dery met zijn essay "Black to the Future", als verzamelnaam voor science fiction werk van afro-amerikaanse schrijvers die zich waagde aan het doorgaans hagelwitte science fiction genre, van WEB DuBois tot Octavia Butler en Samuel Delany. Het ging al snel voor meer staan dan alleen literatuur. Met terugwerkende kracht werd het label geplakt op kunstenaars en musici als Sun Ra, George Clinton, Lee Scratch Perry, Jean Michel Basquiat en Jimi Hendrix. Inmiddels is de term omarmd door nieuwe generaties kunstenaars en performers uit de diaspora, van Flying Lotus en Janelle Monae tot Wanuri Kahiu en Ellen Gallagher.

Publiciteitsfoto voor HRMMNH! van Daniel J. Ashes (2007). Bron: RAN Archives. 

Vandaag herkent iedereen de spacey esthetiek waarin Afrikaanse symbolen, technocultuur, cyborg-stijl, tribal vibes, en cyberpunk samenkomen. Afro-futurisme kenmerkt zich door het gebruik van 'futuristische' elementen die niet altijd uit de toekomst komen, maar soms uit andere culturen, of een genegeerd verleden dat opnieuw wordt uitgevonden. In een door westerse kunst gedomineerde wereld, is dat een esthetisch en een politiek statement. Het grijpt terug op het black power activisme in de jazz en de funk, de disruptieve kracht van de hiphop en experimenteerdrift van de Detroit techno…maar ook op de ongecompliceerde geek-fun van comics en pulp fiction.

Shade To The Future

Publiciteitsfoto voor SHADE door Jean van Lingen (1995). Bron: RAN Archives. 

In de jaren '90, toen het concept van afrofuturisme nog onbekend was in Nederland, begon Made in da Shade, de voorloper van RIGHTABOUTNOW INC., voorstellingen te produceren met een afrofuturistisch component. Het collectief, geleid door Marjorie Boston en Maarten van Hinte en bestaande uit acteurs, dj's, kunstenaars, muzikanten, schrijvers, rappers, schilders en interaction designers, wilde het beeld van slachtofferschap, dat vaak gekoppeld was aan wat toen nog ‘minderhedenkunst’ of ‘allochtonentheater’ heette, doorbreken. Maarten van Hinte, mede-oprichter, geeft context: "Begin jaren '90 waren de podiumkunsten in Nederland overwegend wit. Op het podium zag je voornamelijk Nederlandse acteurs in klassieke producties. Een zwarte acteur op het podium was per definitie een statement, omdat het publiek automatisch witte acteurs verwachtte. Zwart zijn was op zichzelf al een verhaal, een dramatisch gegeven. Als je als performer van kleur iets maakte dat daar niet expliciet over ging, werd het vaak afgedaan als oppervlakkig. Daar wilden we aan voorbij. Afrofuturisme was een manier om onze identiteit te herdefiniëren, vrij van traditionele kaders over wat het betekent om zwart te zijn. Dat was exact wat we nodig hadden toen we in de jaren '90 met het collectief begonnen, vooral hier in Amsterdam, een stad rijk aan onvertelde verhalen", vertelt Maarten.

Vanaf de start heeft Made in da Shade afrofuturistische thema’s geïntegreerd in hun producties, beginnend met hun eerste voorstelling 'Shade' (1994). Geïnspireerd door de Ballroom-cultuur van de cult-documentaire "Paris is Burning", Jimi Hendrix, Puccini’s Tosca en de Ultramagnetic MC’s was Shade meteen een staalkaart van Boston en van Hinte’s brutale eclectische stijl. Producties als 'Booyaka! Booyaka!' (beïnvloed door Japanse sci-fi anime), 'Angel' (over twee R&B-aliens die een Nederlandse radiozender kapen) en 'Diggydotcom' (zeven avatars dwalend in een virtuele wereld) - volgde elkaar in rap tempo op. Inspiratiebronnen liepen uiteen van Missy Elliot via Ralph Ellison naar Goethe. Het futuristische element in Made in da Shade’s werk was niet alleen thematisch maar ook technologisch. Vanaf hun vierde productie 'VOODO' (1999) begonnen ze samen te werken met interaction designers Ruud Lanfermeijer, Remko van Dokkum en Marcel Wierckx.

Toen Made in da Shade in 2009 met het Cosmic Theater samenging en als productiehuis en podium zich onder naam MC in het Amsterdamse Westerpark vestigde, voerden zij hun visie door in de programmering van het theater. Het werd een broedplaats voor eigenzinnige makers en creatieven als Alida Dors, Brian Elstak en Tjon Rock-On. MC was ook een muziekpodium waar ‘old school’ afrofuturistische legendes als Pharoah Sanders, Dwight Trible en Lee ‘Scratch’ Perry werden geprogrammeerd, naast jongere acts als Thundercat, Dam Funk, Theo Parrish en Carl Craig die nu het label ‘afrofuturisme’ opgeplakt krijgen. Samen met vaste technicus Michael Cohen-Jehoram ontwikkelde Made in da Shade interactieve multimediasoftware en hardware die een hele nieuwe dimensie gaf aan hun voorstellingen. Zo bouwden zij volledig interactieve podia waar acteurs live beeld en geluid via beweging konden manipuleren (o.a voor 'Diggydotcom' en ‘Fuist’) en voor de voorstelling ‘Mothership Connection’ werd zelfs een robot ontwikkeld. De repetitiestudio van Made in da Shade, gevestigd in een oude school in Amsterdam West, leek een kruising tussen een theaterstudio en een elektrotechnische werkplaats.

Het productiehuis werd wegbezuinigd in 2012, kort daarop sloot het theater, maar met RIGHTABOUTNOW INC. zette Boston en van Hinte de lijn voort. Ze werkten onder andere samen met Toshi Reagon en het Holland Festival aan the Parable of the Sower, en operaproject gebaseerd op Octavia Butler’s iconische afrofuturistische roman. Makers als Ayesha Jordan, Chassol en les Associés Crew kwamen naar Nederland om met RIGHTABOUTNOW samen te werken en werk te presenteren in het RIGHTABOUTNOW Festival, waar theater naast clubcultuur en straatcultuur werden gepresenteerd.

Van marge tot mainstream

Poster Diggydotcom 2.0 ontworpen door Karl Leidsman. Bron: RAN Archives. 

Sinds een jaar of vier is het begrip Afrofuturisme doorgedrongen tot de Nederlandse media. Verschllende musea en kunstinstellingen hebben de afgelopen paar jaar onder die naam tentoonstellingen en events georganiseerd, waardoor er steeds meer aandacht komt voor het fenomeen, dat sinds de pandemie en de Black Lives Matter rellen volop in de schijnwerpers staat. Vanuit daar rijst de vraag: waar staat het dan eigenlijk voor? In Afrika heeft men het niet zo op me die term. Ze praten daar liever van African Futurism als ze het over een toekomstbeeld hebben. De term Afrofuturisme lijkt vooral weerklank te vinden in de diaspora. Hun geschiedenis is hen door de slavernij afgepakt en ze waren lange tijd afwezig in het toekomstbeeld dat de Westerse wereld voor zichzelf films en romans schetste. Daarin verschillen ze wezenlijk van Afrikaanse kunstenaars en makers, die in hun eigen culturen nooit onzichtbaar zijn geweest. Veel kunstenaars in de diaspora legde zich daar niet bij neer. Zo stelde jazzmuzikant Sun Ra dat hij niet van de aarde kwam maar uit de ruimte, en dat daarom begrippen als ras niet op hem van toepassing waren. ‘Who More Sci-Fi than Us?’ was een tentoonstelling gemaakt door Nancy Hofmann, met Caribische kunstenaars waarin werd laten zien dat wat voor anderen surrealistische en sci-fi kan lijken voor de Caribische diaspora realiteit is. Charl Landvreugd was betrokken bij het werk Virginity of Europe in 2012. Stel je voor: vreemde wezens ontvoeren je naar een andere wereld waar je tot slaaf wordt gemaakt en gedwongen wordt je taal en zelfs je identiteit op te geven waardoor je nieuwe talen gaat ontwikkelen, nieuwe hybride vormen, waar je alles wat voor handen ligt in combineert... Het experimentele en eclectische dat veel kunst dat de naam Afrofuturisme draagt kenmerkt komt dus niet uit de lucht vallen, het is een wezenlijk onderdeel van de cultuur van de diaspora. Het werk van Felix de Rooij, multidisciplinair kunstenaar uit Curaçao en één van de godfathers van Made in da Shade, is daar een goed voorbeeld van.

Are We Safe editie van het RAN festival (2020) gemaakt door Wendy Varela. Bron: RAN Archives.

Uiteindelijk is Afrofuturisme meer een mindstate dan een stroming, een geuzenaam voor kunstenaars van kleur die zich het recht toe eigenen om te maken wat ze willen maken en zich niets aan te trekken van wat er van hen verwacht wordt. In deze Westerse postkoloniale samenleving betekent dat sowieso jezelf in het heden, verleden en toekomst heruitvinden. En de rest van de wereld erbij. Maarten hoopt dat het Afrofuturisme vooral een stroming blijft om nieuwe, hoopvolle richtingen te verbeelden die voorbijgaan aan mainstream narratieven. Zodat dingen kunnen verschuiven in de toekomst in zowel kunst als maatschappij.

Dit is wat de oprichters van Made in da Shade voor ogen hadden in de jaren ‘90.  “Afrofuturisme is een fundamentele manier van kijken naar de wereld om ons heen die ons weer op andere realiteiten, oplossingen en ideeën kan brengen”, legt Maarten uit. “De zwarte ervaring wordt in het Westen gekenmerkt door een historische strijd voor het bestaan, het recht om te leven, als persoon erkend te worden”. Precies dit is waar de eerste afrofuturisten 70 jaar geleden hun verhaal mee begonnen. “You got to make your own worlds,” is wat Butler schreef.

“You got to write yourself in. That's the real power of “afrofuturism: it boldly goes where no man has gone.” Op naar verhaallijnen die richting geven aan een betekenisvolle toekomst. Of om met het Made in da Shade motto af te sluiten: op naar nieuwe verhalen in oude steden.

Scenefoto uit TORI (co-productie HNT) Bowie Verschuuren (2021). Bron: RAN Archives. 

BRONNEN

·       "Afrofuturisme is verbeelding, verzet en behoud" - NRC, gepubliceerd op 26 juni 2019. Link

·       "Afrikaanse culturen en sciencefiction samen in Afrofuturism" - Het Parool. Link

·       "Afrofuturism 2.0: The Rise of Astro-Blackness" - Gepubliceerd door Lexington Books.

·       "De aantrekkingskracht van Wakanda: het toont hoe Afrika had kunnen zijn" - De Kanttekening. Link

·       "Afrofuturisme" - Vrij Nederland (VN). Link

·       "De mensheid tussen de sterren" - De Groene Amsterdammer. Link

·       "Auteur Vamba Sherif stort zich in Afrofuturisme, geïnspireerd door W.E.B. Du Bois" - De Kanttekening. Link

·       “Brazilian Afrofuturism, Heuristic Function, and the Mass Cultural Genre System” FRA Review, vol. 53 no. 3. Link

·       “Who More Sci-Fi than Us”. Link

·       “Felix de Rooij – apocalypse" Stedelijk Museum Amsterdam Link